حمید کمار-پژوهشگر اقتصادی: یکی از کلیدی‌ترین وظایف بانک‌های مرکزی در تمام کشورها، حفظ ثبات اقتصادی است. سیاست‌گذار پولی برای حفظ ثبات اقتصادی، روش‌ها و ابزارهای مختلفی دارد. یکی از این روش‌ها، تغییر دارایی‌های ترازنامه بانک مرکزی است. در شرایط بروز ریسک‌های مختلف، بانک‌های مرکزی از طریق افزایش سهم دارایی‌های کم‌ریسک، نسبت به پوشش ریسک اقدام می‌کنند. به عنوان مثال، زمانی که بانک‌های مرکزی انتظار افزایش تورم جهانی را داشته باشند، اقدام به افزایش سهم طلا در ذخایر خود می‌کنند تا بدین طریق، اقتصاد کشور را از مخاطرات تورمی تا حد ممکن مصون نگه دارند.

اوج‌گیری انواع ریسک‌های اقتصادی و ژئوپولوتیک در جهان طی سال‌های گذشته، یکی از مهم‌ترین عواملی است که باعث شده بانک‌های مرکزی سهم طلا را در ذخایر خود افزایش دهند. جنگ روسیه و اوکراین، گسترش استفاده آمریکا از دلار به عنوان سلاح علیه کشورهای مختلف، اوج‌گیری کسری بودجه دولت آمریکا و چشم‌انداز نگران کننده آن در سال‌های آتی، شدت گرفتن تنش‌های غرب آسیا، جنگ تعرفه‌ای آمریکا با بسیاری از کشورها، تلاش ترامپ برای کاهش دستوری نرخ بهره فدرال رزرو به منظور کاهش هزینه‌های جبران کسری بودجه دولت، برخی از عواملی هستند که باعث دوری کشورها از دلار و پناه آوردن به طلا شده است.

آخرین آمارهای صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که سهم دلار آمریکا از ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی جهان که در ابتدای قرن ۲۱ بیش از ۷۰ درصد بوده، در پایان فصل اول ۲۰۲۵ به کمتر از ۶۰ درصد کاهش یافته است.

همچنین نسبت ارزش طلا به ارزش ذخایر دلاری بانک‌های مرکزی جهان نشان می‌دهد که طی هفت سال اخیر، این نسبت افزایش معناداری داشته تا جایی که از کمتر از ۲ در سال ۲۰۱۸ به حدود ۲.۵ در فصل اول ۲۰۲۵ افزایش یافته است. افزایش شدید قیمت جهانی طلا در سال‌های اخیر، باعث افزایش نسبت ارزش ذخایر طلا به ذخایر دلار بانک‌های مرکزی شده اما این، تنها علت پُررنگ شدن طلا در سبد ذخایر بانک‌های مرکزی نبوده است.

آمارهای انجمن جهانی طلا نشان می‌دهد که مقدار خرید طلای بانک‌های مرکزی در سال‌های ۲۰۲۲، ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ با جهشی بی‌سابقه، به بیش از یک هزار تُن در سال رسیده است.

این آمارها نشان می‌دهد که رشد ارزش ذخایر طلا در سبد ذخایر بانک‌های مرکزی جهان، صرفا ناشی از افزایش قیمت جهانی آن نبوده و بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف، گرایش معناداری به افزایش ذخایر طلا در سبد ذخایر خود طی سال‌های اخیر داشته‌اند.

طبق گزارش اخیر "نظرسنجی ذخایر طلای بانک‌های مرکزی ۲۰۲۵" که بر پایه نظرسنجی از بانکداران مرکزی کشورهای مختلف جهان تهیه می‌شود، طلا همچنان موضوع تمرکز بانک‌های مرکزی در سراسر جهان است، به ‌طوری که ۹۵ درصد از پاسخ‌دهندگان این نظرسنجی معتقدند ذخایر رسمی طلای بانک‌های مرکزی در آینده همچنان افزایش خواهد یافت.

بانک مرکزی ایران، پنجمین خریدار طلا در میان بانک‌های مرکزی جهان

اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر، با امواج مختلفی از شوک‌های مختلف روبرو شده که هر یک از آنها، به نحوی ثبات اقتصاد کشور را خدشه‌دار کرده است. اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر علاوه بر عوامل بی‌ثباتی جهانی که پیش‌تر از آنها یاد شد، با چالش‌های بیشتر و البته به مراتب شدیدتری مواجه بوده است. مهم‌ترین این چالش‌ها، تحریم‌های یکجانبه غرب و همچنین تنش‌های ژئوپولتیکی بوده است. به بیان دیگر، ایران طی سال‌های اخیر، با ریسک‌های به مراتب شدیدتری نسبت به دیگر کشورها مواجه بوده است. بانک مرکزی هم با درک سطح بالای این ریسک‌ها، حجم ذخایر طلا در ذخایر خود را افزایش داد. رئیس کل بانک مرکزی هم اخیرا آشکارا از این موضوع پرده برداشت.

اواسط شهریور ماه امسال و در جریان برگزاری پنجاه و سومین اجلاس هیات مدیره اتحادیه پایاپای آسیا(ACU) در تهران، محمدرضا فرزین، از رشد ذخایر طلای بانک مرکزی کشورمان خبر داد. فرزین گفت که به دلیل برخورداری از مازاد تراز تجاری و تراز پرداخت‌ها، توانستیم منابع ارزی آن را به خرید طلا از بازارهای جهانی اختصاص دهیم، به گونه‌ای که در سال گذشته بانک مرکزی ایران از لحاظ خرید طلا جزو پنج بانک مرکزی برتر جهان بود. این خریدها باعث شد تا ذخایر طلای بانک مرکزی ایران ۳۷ درصد رشد کند.

تدبیر بانک مرکزی در رفع تعهد با طلا، باعث شد تا از یک‌سو ذخایر طلای کشور و به تبع آن بانک مرکزی افزایش یابد و از دیگر سو، چالش رفع تعهد صادرکنندگان تا حدی برطرف شود. دستاورد دیگر این اقدام، تسهیل مبادلات مالی برای کل کشور بوده است. با توجه به نقدشوندگی طلا در بازارهای جهانی و مصونیت بالای آن از تحریم، افزایش ذخایر طلا می‌تواند به تسهیل مبادلات مالی کشور کمک کند. مزیت دیگر افزایش ذخایر طلای کشور، مصون نگه داشتن سرمایه‌های کشور از گزند تورم جهانی است.

مزایای ذخایر طلا البته به موارد فوق ختم نمی‌شود. رشد ذخایر طلا به ویژه ذخایر طلای بانک مرکزی، کارکردهای سیاستی مهمی برای مقام پولی کشور دارد. افزایش حجم ذخایر طلای بانک مرکزی باعث می‌شود تا سیاست‌گذار بتواند در مواقع بروز شوک‌های انتظاری، با استفاده از ذخایر طلا نسبت به مهار انتظارات و جلوگیری از تبدیل انتظارات به بی‌ثباتی بازارهای مالی اقدام کند. مهار انتظارات البته تنها کارکرد ذخایر طلای بانک مرکزی نیست. بانک مرکزی می‌تواند در مواقع لزوم با استفاده از این ذخایر، بخشی از نقدینگی تزریق شده به اقتصاد را جمع‌‍آوری کرده و از این محل، سیاست ضدتورمی خود را نیز پیش ببرد.

سیاست‌گذار پولی در ایران هم دقیقا با درک این دو کارکرد مهم یعنی "مهار انتظارات" و "هدم نقدینگی"، بخشی از ذخایر طلای خود را به کار گرفته است. انجام چندین مرحله پیش فروش سکه و همچنین اعلام پیش فروش جدید، تدبیری است که بانک مرکزی درست در نقطه اوج انتظارات، اجرا کرده است. اجرای این سیاست باعث می‌شود بخشی از جامعه که نسبت به چشم‌انداز تورمی کشور دچار نگرانی شده‌اند، بتوانند سرمایه‌های خود را به یک دارایی مصون از تورم تبدیل کنند. با رفع نگرانی‌های تورمی این بخش از جامعه، بخشی از نقدینگی که تا پیش از این ممکن بود به نیروی تهاجمی در بازارهای مالی مختلف تبدیل شود، از صحنه اقتصاد خارج می‌شود. به بیان دیگر، بانک مرکزی با اجرای پیش فروش‌های به هنگام سکه، از مسیر "مهار انتظارات" و "جمع‌آوری نقدینگی"، به ثبات بیشتر اقتصاد کمک می‌کند.